Andrzej Pająk

Islamskie ogrody i barokowe teksty-maszyny

Porady dla hipertekstowych ogrodników

Brama Słów

Zmienne Aarsetha

Punktem wyjścia w poszukiwaniach autorów Cybertext Year Book jest podejście reprezentowane przez Espena Aarsetha, który każdy tekst traktuje jako maszynę. Ta jak wiadomo może działać lepiej lub gorzej albo wcale. O tym jak działa decyduje funkcja przejścia (traversal function), która z kolei zależy od siedmiu zmiennych. Kluczowym dla tej teorii jest rozróżnieniem literatury linearnej i ergodycznej. Ta druga charakteryzuje się tym, że użytkownik musi wykonać “nietrywialną” pracę, by przejść tekst. W tekście klasycznym, jakim jest np. Pan Tadeusz czytelnik musi go jedynie zinterpretować [Eskelinen 2001].

Jak do tego ma się literatura baroku, której przykłady przytacza również Rypson? Co decyduje, o tym że jest to literatura ergodyczna? Poniższe zestawienie, dla znanych i zupełnie odmiennych utworów nie-elektronicznych (Alicja w krainie czarów, Cent Mille Milliards de Poèmes, barokowa poezja wizualna) wraz z opisem zmiennych funkcji przejścia, powinno dać odpowiedź na to pytanie. Wspólne cech dla wszystkich utworów to pierwsze sześć zmiennych:

  • Dynamizm: Tekst Statyczny
  • Zdolności determinowania: Zdeterminowany
  • Przechodniość: Nieprzechodni
  • Perspektywa: bezosobowa
  • Dostęp: losowy
  • Linki: Nieolinkowany

O ergodyczności lub nie decyduje w przypadku tych trzech utworów ostania zmienna, czyli Czynność użytkownika. W przypadku Alicji w Krainie Czarów Carrolla jest to funkcja interpretacyjna, w Cent Mille Milliards de Poèmes Raymonda Queneau mamy do czynienia z funkcją konfiguracyjną. W przypadku barokowej poezji wizualnej do gry wkracza funkcja eksploracyjna, która jest również w ujęciu Aarsetha podstawowym wyróżnikiem hipertekstu. Ale to nie oznacza, że mamy tutaj do czynienia z hipertekstem — choć w obydwu przypadkach jest to literatura ergodyczna.

Nieco inaczej wygląda sytuacja w barokowych maszynach generujących słowa, jak Fuenffacher Denckring der Teutschen Sprache (1651) autorstwa Georga Philippa Harsdoefera czy też utworach kombinatorycznych takich jak cermen infinitum, gdzie zamiast statycznej funkcji określającej dynamizm, pojawia się dynamika intratekstoniczna (intratextonic dynamic IDT) — z tej samej bazy tekstonów może powstać różna liczba skryptonów. Kolejna różnica to niezdeterminowany tekst.